Armenia

W epoce brązu i wczesnej epoce żelaza kraina zamieszkana przez Hurytów. W IX w. p.n.e. powstało tu państwo Urartu., którego osłabienie wskutek najazdów Kimmeriów i Scytów, i jego podbój przez Medów (ok. 550), ułatwiły zajęcie kraju przez Armeńczyków, indoeuropejskich lud ze wschodniej Anatolii. Bliskie pokrewieństwo języka armeńskiego i greckiego sugeruje, że Armeńczycy przybyli do Azji Mniejszej w tym samym czasie co Grecy do Grecji (XX–XVII w. p.n.e.?), ale aż do VI w. nie ma o nich żadnej wzmianki w źródłach pisanych. ok. 550 podbici, wraz z całym imperium Medów, przez króla perskiego Cyrusa Wielkiego. ok. 400 Armenia znalazła się pod władzą wodza i zięcia króla Persji Artakserksesa II, Orontesa I, założyciela dynastii Orontydów, którzy, zmienili Armenię w III w. p.n.e. w niezależne królestwo, nominalnie podległe Seleucydom. W 212 Armenia została zajęta przez króla Seleucydów, Antiocha III. Po klęsce Antiocha w wojnie z Rzymianami (190) namiestnik Armenii właściwej (tereny na wschód od Eufratu), Artakses, uniezależnił się, zakładając dynastię Artaksydów. Orontydzi utrzymali się na zachód od Eufratu, w Sofene i Kommagene.

Ormianie – jedna z dziewięciu ustawowo uznanych mniejszości narodowych w Polsce, stanowiąca część światowej diaspory ormiańskiej, żyjąca w rozproszeniu na terenie całego kraju, w zaawansowanej asymilacji oraz w wielowiekowej tradycji osadnictwa na ziemiach Rzeczypospolitej. Jak podają różne źródła, wśród nich tylko 3-8 tys. osób należą do „starej emigracji” – potomków Ormian, od dawna mieszkających w Polsce. Reszta przyjechała do kraju już w ubiegłym stuleciu, przeważnie po rozpadzie Związku Radzieckiego. Tymczasem, choć dzisiaj mało co przypomina o życiu wspólnot ormiańskich w Polsce, ich pojawienie się na ziemiach dołączonych do Korony Polskiej w XIV w. odnosi się jeszcze do czasów Rusi Kijowskiej. A kiedyś polscy Ormianie mieszkali w prosperujących wspólnotach, aktywnie biorąc udział w życiu społeczeństwa polskiego. Pierwsi przesiedleńcy ormiańscy na Krymie pojawili się jeszcze w XI wieku. Po upadku stolicy Wielkiej Armenii miasta Ani, zdobytego przez Turków-Seldżuków w 1061 roku, około 20 tysięcy ormiańskich uchodźców zostawiło ojczyznę oraz przeprowadziło się na Krym i Ruś.
W XIII wieku terytoria zamieszkałe przez Ormian, zostały spustoszone przez Mongołów. To spowodowało drugą falę ormiańskiej emigracji,
Trzecia fala – odejście Ormian z Cylicji, gdzie upadło państwo ormiańskie. W Polsce i na Rusi schronienie znalazło około 40 tysięcy Ormian. Część z nich zamieszkała we Lwowie, część – w Kamieńcu Podolskim (dołączony do Polski w 1430 roku). Czwarta fala – już z Krymu – była związana ze zdobyciem przez Turków w 1475 roku Kaffy (Teodozji), gdzie mieszkała wielka wspólnota ormiańska.
W 1356 roku Kazimierz Wielki pozwolił Ormianom ze Lwowa i Kamieńca Podolskiego na własne ustawodawstwo narodowe.
W 1367 roku nadał oficjalny status ormiańskiemu arcybiskupstwu.
Ruscy książęta przyjmowali ormiańskich emigrantów pod warunkiem ich uczestnictwa w walce z Połowcami. W roku 1270 książę Lew Halicki osiedlił w mieście, nazwa którego pochodzi od jego imienia, Ormian, dając im przywileje. Jeszcze jego ojciec, Daniel Halicki, przyciągał ich do swojego wojska. Od tego czasu Lwów stał się dużym centrum ormiańskim na ziemiach Rusi Południowo-Zachodniej, chociaż zamieszkiwali oni również w innych dużych miastach: w Łucku, Włodzimierzu (Wołyńskim), w Polsce – w Krakowie, Poznaniu, Lublinie. W drugiej połowie XIV w., kiedy król Kazimierz III przyłączył Ruś Czerwoną (wraz ze Lwowem) do Polski, on zachował za Ormianami ich przywileje.W XV wieku oni stopniowo przyzwyczajają się do miejscowego życia, jednak prawdziwy rozkwit wspólnot ormiańskich ma miejsce w następnym stuleciu. W XVI wieku Kamieniec Podolski staje się największym centrum ormiańskim w Polsce. Wtedy liczba ormiańskich rodzin tam wynosiła około 300, kiedy we Lwowie było tylko 60 rodzin. .

Ormianie w średniowiecznej Polsce nie rozmawiali w języku ojczystym. Tylko niewielka liczba przesiedleńców, którzy przeprowadzili się do południowej Polski w XVIII wieku z Rumunii, posługiwała się językiem ormiańskim.
Większość Ormian w Polsce zajmowała się handlem z bogatymi wtedy państwami Wschodu.
Dość uprzywilejowana pozycja polskich Ormian określała się nie tylko poprzez bogactwo, ale również poprzez świadczenie ważnych usług dla dworu królewskiego. Przez swoje obszerne kontakty i znajomość języków wschodnich byli oni dyplomatami pełniącymi służbę przy polskich królach. Większość poselstw do Turcji i Persji przeprowadzali właśnie Ormianie.
Polscy Ormianie mieli szeroki samorząd – sąd, zbieranie podatków itp. było sprawą wewnętrzną wspólnoty. W 1519 roku król Zygmunt Stary zatwierdził ormiański Datastanagirq (Kodeks Praw) Mkhitara Gosha, przetłumaczony na język łaciński. Ormianie w Polsce mieli własne szkoły, w których uczono, oprócz języków ormiańskiego, łacińskiego i polskiego, także geografii, arytmetyki i retoryki.
Uważa się, że Ormianie, udostępniając liczne dobra wschodnie, w pewien sposób również przyczynili się do znanej orientalizacji kultury polskiej w XVI-XVII w., kiedy to w Polsce rozwijała się moda szlachecka na wschodnie stroje, broń, pikantne jedzenie. Jednak oni byli nie tylko handlarzami lub rzemieślnikami: zachowały się liczne wspomnienia o uczestnictwie ormiańskich wojowników w wielu znanych walkach – zaczynając od znanej bitwy pod Grunwaldem do walk z Turkami pod Chocimiem, obrony Kamieńca Podolskiego. W znanej bitwie pod Wiedniem w 1683 r., gdzie wojsko polskie pod przewodnictwem króla Jana III Sobieskiego rozgromiło Turków, uczestniczyło pięć tysięcy Ormian. W Polsce Ormianie korzystali nie tylko z samorządu, ale zarówno i z wolności religijnej. Jeszcze Kazimierz Wielki w 1367 roku we Lwowie założył „na wieczne czasy” arcybiskupstwo ormiańskie podległego Katolikosowi Eczmiadzyńskiemu. Sytuacja zaczęła się zmieniać w XVI wieku, kiedy w społeczeństwie polskim pojawił się pomysł zawarcia unii – w pierwszej kolejności z prawosławnymi, ale także z Ormianami. Powstały traktaty, w których omawiano możliwość połączenia katolików z Ormianami. Jednak ogólnie świeccy i ormiańskie duchowieństwo byli wrogo nastawieni wobec unii. Niemniej jednak doszło do połączenia, chociaż miało to miejsce dopiero w następnym stuleciu, podczas panowania króla Zygmunta III.

Od tego czasu zaczyna się historia ormiańskokatolickich wspólnot w Polsce. Unia sprzyjała rujnowaniu tradycyjnego życia polskich Ormian i ich szybkiej polonizacji. W 1691 roku za arcybiskupa Wartana Hunaniana we Lwowie odbył się synod duchowieństwa ormiańskiego, na którym zostały podjęte decyzje, rozpoczynające stopniową latynizację obrządku ormiańskiego. Ormiańskie świątynie coraz bardziej przypominają polskie kościoły, coraz częściej zaprasza się katolickich duchownych dla prowadzenia nabożeństw, którzy wygłaszają kazania w języku polskim. Zaczynając od XVIII wieku Ormianie coraz bardziej polonizują się, przekształcają swoje nazwiska naśladując polskie itp. Oczywiście, to oznaczało upadek tradycyjnej kultury, jednak nie trzeba zapominać o tym, że z narodu ormiańskiego pochodzie wiele dostojnych przedstawicieli polskiej kultury słownie w każdej dziedzinie: naukowcy, muzycy, malarze, literaci.

Podczas II wojny światowej polscy Ormianie ponieśli znaczące straty. Większa ich cześć zamieszkała na zachodzie i południu państwa, a także w dużych miastach – Warszawie, Krakowie, Łodzi, Poznaniu, Gdańsku i Gliwicach (teraz tam znajduje się ormiańska świątynia – cudotwórczy obraz Matki Bożej Łysieckiej).

Po rozpadzie Związku Radzieckiego do Polski zaczęły przybywać tysiące Ormian z teraz już niepodległej Armenii. Na początku Ormianie ze „starej emigracji” czujnie zachowywali się wobec nowoprzybyłych. Tylko z biegiem czasu  pokonuje się wyobcowanie, obie grupy stopniowo integrują się.

W 1980 roku w Krakowie powstało Koło Zainteresowań Kulturą Ormian. Podobne koła powstały także w Poznaniu i Warszawie. W  Polsce kilka lat temu z inicjatywy lokalnego oddziału „Koła” otwarto ormiańskie szkoły. W Krakowie w 2004 roku otwarto szkołę języka ormiańskiego.